Γράφει ο Αλέκος Χατζηκώστας
Η επίθεση του ΔΣΕ στα Γρεβενά ήταν ουσιαστικά η πρώτη μάχη του ΔΣΕ σε κατοικημένη περιοχή, σε μεγάλο αστικό κέντρο, η οποία μάλιστα είχε και μεγάλες απώλειες.
Ο νόμιμος ακόμη ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ (26/7) αναφέρει πρωτοσέλιδα: « Ο ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ. Προ έλαση προς Δ. Μακεδονίας και την περιοχή του Γράμμου». Και στο σχετικό ρεπορτάζ υπογραμμίζει: « Επείγοντα τηλεγραφήματα του Β’ Σώματος Στρατού προς το Υπουργείο Στρατιωτικών ανήγγειλαν χθες νέα σφοδρότατη επίθεση ισχυρών μονάδων του Δημοκρατικού Στρατού στην πόλη των Γρεβενών… Οι στρατιώτες του Δημοκρατικού Στρατού άρτια εξοπλισμένοι επιτέθησαν τις πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες κατά των εξωτρεικών φυλακίων της πόλης. Αργότερα εκδηλώθηκε η επίθεση των κύριων δυνάμενων του Δημοκρατικού Στρατού η οποία ηνάγκασε τας μικράς δυνάμεις των φυλακίων να συμπτυχτούν προς την πόλιν…»
Σε πρωτοσέλιδη πάλι αναφορά (27/7) με τίτλο: «ΔΥΟ ΤΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΜΠΗΚΑΝ ΣΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ. Ανακοίνωση του ραδιοφωνικού σταθμού. Η νεώτερη εξέλιξη των επιχειρήσεων» τονίζει: «Ο Ραδιοφωνικός Σταθμός του Δημοκρατικού Στρατού μετέδωσε χθες το βράδυ επίσημη ανακοίνωσε του Γενικού Αρχηγείου για την επίθεση κατά των Γρεβενών. Σύμφωνα με την ανακοίνωση δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού περικύκλωσαν τα ξημερώματα της Πέμπτης προς Παρασκευή την πόλη των Γρεβενών. Αφού απομόνωσαν την πόλη και απέκοψαν κάθε επικοινωνία των κυβερνητικών δυνάμεων με τις δυνάμεις που υπήρχαν τριγύρω, άρχισαν ορμητικώτατη επίθεση κατά των εξωτερικών φυλακίων και των οχυρωμένων κτιρίων. Έπειτα από σύντομο αγώνα τα φυλάκια υπέκυψαν, ενώ τα σπίτια που είχαν οχυρωθεί οι χωροφύλακες έπιασαν φωτιά..»
Το ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
Παρουσιάζουμε συνέχεια την έκθεση από το ΑΡΧΗΓΕΙΟ ΒΟΪΟΥ – ΓΡΑΜΜΟΥ του ΔΣΕ
Έκθεση
Επιχείρησης για τη μάχη των Γρεβενών 25-7-47.
Τέσσαρα Τάγματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου ύστερα από Δ/γη του Α. Κ. Δ. Μ. στις 20-7-47 πέρασαν στην περιοχή Σαμαρίνας με σκοπό να συναντηθούν με τα τμήματα αποσπάσματος Χασίων, να τα βοηθήσουν στην προσπάθειά τους να διεισδύσουν στη περιοχή Χασίων και από κοινού να ενεργήσουν ανάλογα με την κατάσταση.
Για το σκοπό αυτό ύστερα από την απόφαση της Δ/σης του Α.Κ.Δ.Μ. να περάσει ο συν. Κικίτσας προς Βίτσι με Δ/γή του Α.Κ.Δ.Μ η Δ/ση των τμημάτων αυτών, του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου και του Αποσπάσματος Χασίων ανατέθηκε στους συν. Πέτρο και Γιαννούλη.
Τα Τάγματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου τις πρωϊνές ώρες τις 21-7-47 έφθασαν στο Γρέκο Σαμαρίνας. Η παρουσία τους εκεί έγινε γνωστή στον εχθρό.
1) Γιατί η κίνηση από τα Α. υψώματα της Φούρκας μέχρι Γκρέκο έγινε μέρα και ο εχθρός που κατείχε τον Αϊλιά Φούρκας – Ταμπούρι Φούρκας και Αϊλια Επταχωρίου μας έβλεπε και
2) Γιατί από το μοναστήρι Φούρκας λιποτάχτησε ένας αντάρτης μας.
Το ότι η παρουσία των τμημάτων μας εκεί ήταν γνωστή φαίνεται από το ότι, η αεροπορία πολυβόλησε γύρω από τον καταυλισμό των τμημάτων μας. Ακόμα το βράδυ της 21 λιποτάχτησε ένας άλλος αντάρτης.
Στις 21-7 στο Γκρέκο απ’ αφορμή την καθυστερημένη και πλημμελώς εκτέλεση της αποστολής από τα Τάγματα έγινε αχτίφ Δι/σεων Ταγμάτων και Λόχων όπου πήραν μέρος και οι συν. Πέτρος, Βούρος, Πάνος και Θόδωρος. Σ’ αυτό από τον υποφαινόμενο, ύστερα από προηγουμένη σύσκεψη με τους συν. Πέτρο και Πάνο, Βούρο και Θόδωρο, έγινε κριτική όλων των αδυναμιών που παρουσιάσθηκαν στην πορεία και τονίσθηκε ότι είναι εσφαλμένη η αντίληψη που επεκράτησε σε ωρισμένα στελέχη ότι φύγαμε από το Γράμμο γιατί κινδυνεύαμε και για να αποφύγουμε τον κλοιό. «Μείναμε εκεί μέχρι τώρα στον Γράμμο και αμυνθήκαμε σκληρά γιατί η ταχτική αυτή εξυπηρετούσε γενικώτερη επιθετική ταχτική του Α.Κ. και Δ.Μ. που εφαρμόζει με άλλα του τμήματα. Σήμερα που τα τμήματα αυτά βρίσκονται στην περιοχή που τους καθορίσθηκε και η δική μας ταχτική κομμάτι της γενικώτερης ταχτικής του Α.Κ.Δ.Μ. εξυπηρετεί καλύτερα την όλη κατάσταση αν περάσουμε στον τομέα αυτόν όχι για να κρυφτούμε ή να αποφύγουμε τον εχθρό, αλλά αντίθετα να επιδιώξουμε να βρούμε τον εχθρό και να τον χτυπήσουμε όπου εμείς θέλουμε εφαρμόζοντας επιθετική ταχτική.»
Το Απόγευμα της 21-7 πληροφορηθήκαμε από, τον υπεύθυνο Σαμαρίνας ότι τμήματα του Αποσπάσματος Ηπείρου βρισκότανε στη Γομάρα και τμήματα του αποσπάσματος Χασίων προς Όρλιακα.
Στις 21-7 το βράδυ κινηθήκαμε από Γκρέκο και φθάσαμε τις πρωϊνές ώρες στο σταυρό Γομάρας. Βρήκαμε εκεί το 846 Τάγμα του Αποσπάσματος Ηπείρου. Πληροφορηθήκαμε την όλη κατάσταση και για τις θέσεις των Αποσπασμάτων. Σε συνεργασία με τους συν. Πέτρο, Βούρο και Πάνο, στάλθηκε έκτακτος σύνδεσμος στο Περιβόλι με σημείωμα να ρθούνε οι Δ/σεις των Αποσπασμάτων Ηπείρου και Χασίων στη Γομάρα να συνενοηθούμε για το τι πρέπει να γίνει.
Εν τω μεταξύ σε συνομιλίες που κάναμε με τους συν. Πέτρο και Πάνο, βρήκαμε σαν σωστό το ότι μια που όλες οι δυνάμεις βρίσκονται στον τομέα αυτόν είναι ευκαιρία να χτυπήσουμε ένα κέντρο του εχθρού και σαν τέτοιο διαλέξαμε τα Γρεβενά.
Την 22 περίπου ώρα τις 22-7 ήρθαν οι συν. Ι) Παύλος 2) Χείμαρρος 3) Νεμέρτσικας 4) Υψηλάντης 5) Καρτσούνης 6) Ακρίτας του Αποσπάσματος Χασίων και Φωτεινός του ΙΙ Γραφείου Α.Κ. και Δ.Μ.
Έγινε αχτίφ στο οποίο εκτός των παραπάνω συν. πήραν μέρος και οι συν. Πέτρος, Πάνος, Βούρος και ο υποφαινόμενος. Έκανε εισήγηση ο συν Πέτρος και ανέπτυξε πως παρουσιάζεται η κατάσταση και ποιός ο σκοπός της άφηξης των τμημάτων του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου στον τομέα αυτόν. Έβαλε το ζήτημα του χτυπήματος ενός κέντρου με συνεργασία όλων των δυνάμεων και πρότεινε σαν τέτοιο κέντρο τα Γρεβενά. Μίλησαν όλοι. Οι συν. Υψηλάντης, Καρτσούνης, Ακρίτας, Χείμαρρος συμφώνησαν απόλυτα. Ο συν. Νεμέρτσικας διεφώνησε στην εισήγηση ότι ο εχθρός ύστερα από τις επιτυχίες στην Ήπειρο και τον Γράμμο βρίσκεται σε μεγάλη σύγχυση και κρίση και είπεν ότι δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τον εχθρό αντίθετα θα πρέπει να ιδούμε ότι όλες του οι κινήσεις προς Νότον έχουν σαν σκοπό να μας δημιουργήσουν ευρύτερο κλοιό που πρέπει εμείς να τον λάβουμε υπ’ όψη. Πάνω σε χτύπημα που πρέπει να γίνει σε κέντρο συμφώνησε αλλά πρότεινε σαν τέτοιο κέντρο το Μέτσοβο. Σαν σημείο στρατηγικώτερο και με μεγαλύτερη πολιτική σημασία. Ο συν. Παύλος συμφώνησε με τον συν. Νεμέρτσικα για το χτύπημα του Μετσόβου. Τελικά όμως επειδή θα καθυστερούσαμε, η διάταξη των τμημάτων προσφερότανε για τα Γρεβενά και οι πληροφορίες που είχαμε ήταν αρκετά ευνοϊκές όλοι συμφώνησαν να χτυπηθούν τα Γρεβενά.
Στο αχτίφ αυτό διέκρινα μία ψυχράδα ανάμεσα στον συν. Πέτρο και συν. Παύλο και Νεμέρτσικα. Η ψυχράδα αυτή ανάμεσα στις δι/σεις των δύο Αρχηγείων περιοχών υπήρξε και πιο μπροστά από όσα συμπέρανα από ωρισμένα γράμματα που ανταλλάγησαν ανάμεσα στους συν. Κικίτσα και Παύλο. Από όσα κατάλαβα ο συν. Παύλος δεν έβλεπε με καλό μάτι ανάμιξη του συν. Κικίτσα σε ζητήματα ταχτικής και άλλα του Αρχηγείου Ηπείρου. Η διάσταση αυτή εξακολούθησε και ανάμεσα στους συν. Πέτρο και Παύλο και Νεμέρτσικα, όπως θα φανή και παρακάτω και όπως διαπιστώθηκε από ορισμένα γράμματα που αντήλαξαν ο συν. Πέτρος και Παύλος. Αφού συμφωνήσαμε συγκροτήθηκε επιτροπή από τους συν. Γιαννούλη, Χείμαρρο, Υψηλάντη, Πάνο, και Φωτεινό, που θα καταπιανότανε με την κατάστρωση του σχεδίου επιχειρήσεων. Καθορίσθηκε εκεί να χτυπήσουν στην πόλη τα Τάγματα, Σπύρου του Αρχηγείου Ηπείρου, Καραμπέρα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου και Κατσώνη των Χασίων. Ακόμα το Τάγμα του Μπαρμπαλιά να περάσει στο Μπουγάζι Σιάτιστας για να παρεμποδίσει τις κινήσεις του εχθρού από Κοζάνη. Το Τάγμα του Παλαιολόγου ενισχυμένο με το ιππικό να εξασφαλίσει την επιχείρηση από κατεύθυνση Αγιόφυλλου – Καλαμπάκας – Δεσκάτη. Το Τάγμα Πετρίτη Ηπείρου να εξασφαλίσει την επιχείρηση από Κρανιά. Το Τάγμα Φωκά του Αρχηγείου Ηπείρου να κατέχει τα υψώματα Περιβολιού σαν εφεδρεία του Αρχηγείου Ηπείρου, να εξασφαλίσει την επιχείρηση από τις κατευθύνσεις Επαταχωρίου – Πενταλόφου. Τα 844,845 Τάγματα Αρχηγείου Βοϊου Γράμμου να εξασφαλίσουν την επιχείρηση από Τσοτύλι – Νεάπολη – Άγιο Γεώργιο – Μαυραναίους και Κοζάνη, με την προοπτική, ότι το Τάγμα Μπαρμπαλιά δεν θα προλάβαινε να φθάσει στο Μπουγάζι. Το 849 Τάγμα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου εφεδρεία.
Ο συν. Ακρίτας ανέλαβε να ταχτοποιήσει το Τάγμα Παλαιολόγου και το ιππικό και να ειδοποίησει το Τάγμα Κατσώνη να κινηθεί και καταλάβει την νύχτα τις 23 προς 24 το Κοσμάτι σαν βάση εξόρμησης. Από όσα ειπώθηκαν στο αχτίφ που έγινε μετά την επιχείρηση ο συν. Ακρίτας δεν έδωσε όση σημασία έπρεπε στην αποστολή που ανέλαβε και αντί να κινηθεί το συντομώτερο όταν έφυγε από τη Γομάρα κάπου κοιμήθηκε και καθυστέρησε να ειδοποιήσει τον Κατσώνη. Ακόμα δεν έστειλε το ιππικό με το Τάγμα Παλαιολόγου όπως είχε εντολή. Ο συναγ. Καρτσούνης ανέλαβε να ταχτοποιήσει το Τάγμα Μπαρμπαλιά.
Ο συν. Παύλος και Νεμέρτσικας ανέλαβαν να ταχτοποιήσουν τα Τάγματα Φωκά Πετρίτη και Άλκη. Ο συν. Χείμαρρος το Τάγμα Σπύρου και ο υποφαινόμενος τα Τάγματα Αρχ. Βοϊου – Γράμμου. Στο Αχτίφ αυτό αποφασίσθηκε σαν ώρα έναρξης η 3 πρωϊνή της 25-7.
Τα Τάγματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου την νύχτα τις 22 προς 23 κινήθηκαν και κατέλαβαν θέσεις στα υψώματα Άγιο Αθανάσιο Μεσολουριού, Κυπαρύσι Μέγαρα, Καλή Ράχη. Η επιτροπή που ορίσθηκε από το αχτίφ για την κατάστροση του σχεδίου επιχείρησης κινήθηκε από τη Γομάρα και έφθασε σχεδόν ξημερώματα στο Μεσολούρι. Το χωριό ήταν σχεδόν άδειο εχτός από 8 άτομα που είχαν έλθει από τα Γρεβενά για να πάρουν διάφορα είδη. Απομονώθηκαν και κρατήθηκαν. Εκεί ήρθε και ο σοφέρ Ανδρέας από το Δοτσικό άνθρωπος όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων, πολύ ύποπτος για να μη πω πράχτορας του εχθρού. Όπως διαπιστώθηκε ο σοφέρ αυτός είχε ειδοποιηθεί από τον συν. Βούρο. Η επιτροπή συνεδρίασε σ’ ένα σπίτι πέρνοντας όλα τα μέτρα. Επειδή οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε ήταν ότι ο εχθρός κατείχε με διλοχία το Κηπουριό – Αιμιλιανό αποφασίσθηκε ο λόχος του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου που θα παρενοχλούσε τη φρουρά Μαυραναίων να σταλεί στα υψώματα Δεσπότη και ένας λόχος του Τάγματος Φωκά του Αρχηγείου Ηπείρου να αναλάβει την παρενόχληση της φρουράς Μαυραναίων. Ο συν. Πέτρος με υπηρεσιακό σημείωμα ενημέρωσε αμέσως το Απόσπασμα Ηπείρου για την ανάγκη της αποστολής λόχου του Τάγματος Φωκά στους Μαυραναίους. Υπήρχε όλος ο καιρός ο λόχος να φθάσει έγκαιρα στους Μαυραναίους. Το Αρχηγείο Ηπείρου όμως δεν τον έστειλε. Συνέχισε η μελέτη της επεξεργασίας του σχεδίου της επιχείρησης. Έπαιρναν μέρος εχτός της επιτροπής και ο συν. Πέτρος και Βούρος. Η όλη συζήτηση κατέληξε στο σχέδιο επιχείρησης που διατυπώνεται στην υπ’ αριθ. Α.Π. 420/23-7-47 Δ/γη του ΚΔΜ και που αντίγραφό της υποβάλλω.
Μόλις τελείωσε η δουλειά ο συν. Υψηλάντης έφυγε για τη Ζιάκα να πιάσει το Τάγμα Κατσώνη και να το οδηγήσει στο Κοσμάτι. Όπως διατυπώθηκε από τον ίδιο στο αχτίφ που έγινε μετά την επιχείρηση το Τάγμα ακολούθησε άλλο δρομολόγιο και προσανατολίσθηκε τελικά στα Ανάβρυτα. Έτσι εκεί παρέμεινε όλη την ημέρα της 24-7 και κινήθηκε τις βραδυνές ώρες προς Κοσμάτι και καθυστέρησε.
Γνώμη μου ότι το Τάγμα μπορούσε να κινηθεί με μέτρα από τα Ανάβρυτα προς Κοσμάτι πολύ νωρίς ώστε σουροπώνοντας να βρεθεί στη βάση εξόρμησης (Κοσμάτι) και να κερδίσει έτσι πολύ χρόνο.
Τις απογευματινές ώρες της 23-7 εχθρική αεροπορεία μυδραλιοβόλησε και βομβάρδισε τις θέσεις μας στα υψώματα Καλής Ράχης. Ασφαλώς η αεροπορική επιδρομή έγινε ύστερα από προδοσία των θέσεων των τμημάτων από χωρικούς που υπήρχαν στη Καλή Ράχη και έφυγαν προς Γρεβενά μόλις αντελήφθησαν τα τμήματά μας.
Στις 24-7 έγινε αχτίφ των Δ/σεων των Ταγμάτων του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου και του 846 Ηπείρου όπου παρεβρέθηκαν και οι συν. Χείμαρρος, και Πάνος. Καθορίσθησαν συμπληρωματικά όλες οι λεπτομέρειες και δόθηκαν οι τελευταίες πληροφορίες.
Εχθρός. Οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε για τον εχθρό ήταν ότι κατείχε την πόλη με το 529 Τάγμα στρατού, μια διλοχία στρατού του 506 Τάγματος χωρ/κής δύναμη 150-200 και περί τους 400 ΜΑΥ. Ο εχθρός διέθετε τον συνήθη οπλισμό των μονάδων του, βαρειά πολ/λα και δύο πυρ/λα. Ήταν οχυρωμένος με χαρακώματα, πολ/λεία με σκέπαστρα σ’ όλα τα γύρω της πόλης υψώματα και σε πολλά είχε και συρματοπλέγματα και ναρκοπαγίδες. Ακόμα ο εχθρός είχε οχυρωμένα πολλά σπίτια, δρόμους και την πλατεία της πόλης.
Ο εχθρός με τις πληροφορίες που συγκέντρωσε για τις κινήσεις τμημάτων μας προς τον ορεινό όγκο Όρλιακα – Βαλιακάρδα Σαμαρίνας είχε αρχίσει προσανατολισμό των δυνάμεων του προς Γρεβενά. Έτσι κατείχε με δύναμη Τάγματος τα υψώματα Μελισσιού, με διλοχία το Κηπουριό, Αιμιλιανό, με Τάγμα τα Β. Δ. υψώματα Κρανιάς με τάγμα τα υψώματα Δασυλλίου, Τάγμα προς Αϊλιά Πενταλόφου, λόχο στην Κορυφή. Ακόμα ο εχθρός κατείχε με λόχο τους Μαυραναίους. Με 30 χωρ/κες και ΜΑΥ, τον Άγιο Γεώργιο, και με 20 χωρ/κες και ΜΑΥ το Βατόλακκο.
Σχέδιο ενεργείας και αποστολές τμημάτων
Φαίνεται στην επισυναπτόμενη Δ/γη επιχείρησης του ΑΚΔΜ.
Εκτέλεση. Τα Τάγματα που ανέλαβαν την εξασφάλιση της κυρίας ενεργείας στην πόλη απ’ όλες τις κατευθύνσεις κίνησης του εχθρού εξετέλεσαν την αποστολή τους πολύ καλά πλην του Τάγματος Μπαρμπαλιά που δεν πρόλαβε να καταλάβει τις θέσεις που καθορίζονταν και του λόχου του Αρχηγείου Ηπείρου που δεν στάλθηκε για παρενόχληση της φρουράς Μαυραναίων. Το 850 Τάγμα (Μπαρμπακίτσου) και 846 (Σπύρου) που ενήργησαν από τη Βόρρεια, Δυτική και Ν. Δυτική πλευρά της πόλης εξεδήλωσαν την επίθεσή τους 1,30′ αργώτερα της καθοριζόμενης από τη Δ/γή ώρας, έναρξης της επιχείρησης.
Το 850 Τάγμα με ορμητικότητα ανέτρεψε τις αντιστάσεις, τις πρώτες, του εχθρού, του έβγαλε από τα χαρακώματα και πολ/λεία, ανετίναξε και παρέκαμψε σε πολλά σημεία συρματοπλέγματα και αποφασιστικά εισέδυσε στην πόλη. Ισχυρά εχθρική αντίσταση όπως το Οικοτροφείο σπίτι Καραμάνογλου εξουδετερώθηκαν και άλλα τμήματα πλησίασαν την δι/ση χωρ/κής και, ανέτρεψαν την εκεί αντίσταση.
Το 846 Τάγμα με ορμητικότητα ανέτρεψε τον εχθρό από το ύψωμα Βαρόσι καταστρέφοντας τα συρματοπλέγματα και οχυρώσεις του εχθρού. Ο εχθρός πανικόβλητος υπεχώρησε προς το κέντρο του εχθρού.
Το Τάγμα Κατσώνη δεν βρέθηκε στη βάση εξόρμησης που καθοριζότανε (Κοσμάτι) αλλά παρέμεινε στα Ανάβρυτα. Δεν ακολούθησε το δρομολόγιο που καθοριζότανε αλλά άλλο. Καθυστέρησε έτσι στην κίνησή του και δεν μπόρεσε να εκπληρώσει την βασική του αποστολή, να διεισδύσει στην πόλη αλλά αγκυστρώθηκε στα Νότια υψώματα των Γρεβενών από τις πρώτες αντιστάσεις. Ο φόνος του ιδίου συν. Κατσώνη είχε σαν αποτέλεσμα το Τάγμα να χάσει τη συνοχή του και να μη μπορέσει να συνεχίσει την αποστολή του, αντίθετα άρχισε η διαρροή και η υποχώρηση. Ένας λόχος του εφεδρικού Τάγματος διετέθηκε την τελευταία στιγμή για ενέργεια στην πόλη γιατί, με την πληροφορία που πήραμε ότι καινούργια εχθρική δύναμη που ήλθε από Κοζάνη εγκαταστάθηκε στο ύψωμα Βαρόσι. Το 846 Τάγμα περιορίσθηκε σε εξουδετέρωση της φρουράς Βαρόσι και διείσδυσε από Κισλά. Το μεταξύ 846 και 850 ταγμάτων διάστημα κάλυψε ο λόχος αυτός. Ενείργησε αποφασιστικά και διείσδυσε στο κέντρο της πόλης εξουδετερώνοντας ορισμένες εχθρικές αντιστάσεις. Η μη παρενόχληση του εχθρού αποφασιστικά από Νότο και δίπλα από Ανατολάς με την καθυστερημένη ενέργεια του Τάγματος Κατσώνη έδωσε στον εχθρό τον καιρό να συνέλθει να συγκεντρώνει τις δυνάμεις του και να ενεργήσει αντεπίθεση από Β.Α. και Ν.Δ. πλευρά, να πλευροκοπήσει τα τμήματα των 846 και 850 Ταγμάτων που ενεργούσαν στο εσωτερικό της πόλης, να δημιουργηθεί έτσι σύγχυση που είχε σαν αποτέλεσμα να κινδυνεύουν τα τμήματα και να αρχίσει η υποχώρησή τους. Η εμφάνιση της αεροπορίας και το χτύπημα από τα νώτα του 846 Τάγματος με κίνηση της φρουράς Μαυραναίων με την μη αποστολή εκεί λόχου από το Αρχηγείο Ηπείρου συνέτειναν στο να πάρει η υποχώρηση μέχρις ενός σημείου χαρακτήρα άταχτης φυγής. Τα Τάγματα δεν κράτησαν εφεδρεία και δεν δημιούργησαν καθόλου βάση πυρός για την υποστήριξη της επίθεσης και ενδεχόμενης υποχώρησης. Δεν έκαμαν καθόλου χρήση των ομαδικών όλμων. Η εφεδρεία της διεύθυνσης της επιχείρησης λόγω της σύγχρονης υποχώρησης των τμημάτων σ’ όλο τον τομέα και, του καθυστερημένου της ενημέρωσής της δεν ήτο δυνατόν να επέμβει αποτελεσματικά από την πρώτη στιγμή. Από την ίδια παρατήρηση που είχε η διεύνθυση της επιχείρησης κατατοπίσθηκε έγκαιρα για την κατάσταση στον τομέα του 850 τάγματος, όπου αμέσως προσανατόλησε μέρος της εφεδρείας και βοήθησε αποτελεσματικά στην υποχώρηση των τμημάτων, στη μεταφορά τραυματιών και νεκρών.
Αποτελέσματα. Ο εχθρός συνολικά είχε 228 νεκρούς, 93 τραυματίες και 6 αιχμαλώτους. Κάηκαν 3 αυτοκίνητα, 1 θωρακισμένο και 2 οχυρωμένα σπίτια στα Γρεβενά.
Λάφυρα. 1 ομαδικός όλμος, 7 οπλ/λα 40 τυφέκια, πολλά πυρ/κά, 2 ασύρματοι 50 βλήματα όλμου, 2 ολμίσκοι με 30 βλήματα, 42 μεταγωγικά, πολλά ατομικά είδη στρατιωτών.
Δικές μας απώλειες μόνον του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου, νεκροί 23, τραυματίες 54, αγνοούμενοι 20.
Συμπεράσματα.
α) Θετικά.
1) Μαχητές και στελέχη μέχρι Τάγμα στο σύνολο τους έδειξαν κατανόηση της αποστολής και με ηρωϊσμό, αυτοθυσία και αποφασιστικότητα πάλαιψαν για την πραγματοποίηση της αποστολής.
2) Δείχτηκε ότι τα τμήματά μας μπορούν να χτυπήσουν αποτελεσματικά κέντρα του εχθρού αρκεί μόνο να εφαρμόζεται σχολαστικά μελετημένο και καλά προετοιμασμένο σχέδιο ενέργειας.
3) Με την δημιουργία πραγματικού πολεμικού μετώπου επί 12 ώρες από Μελίσι – Κρανιά μέχρι Μπουγάζι και την παρουσία σοβαρών δυνάμεων στα Γρεβενά δημιουργήθηκε κατάσταση που έσβυσε και από τον τελευταίο δίσπιστο την πλάνη ότι το ανταρτικό στην Περιοχή αυτή διαλύθηκε.
4) Όλη ενέργεια έφερε σε μεγαλύτερο αδιέξοδο την κρίση του μοναρχοφασισμού.
5) Τα τμήματα και στελέχη απόχτησαν πείρα πολύτιμη τόσο για τον αγώνα σε κατωκημένο τόπο, όσο και στην συντονισμένη δράση πολλών τμημάτων.
6) Προξενήθηκαν στον εχθρό σοβαρές απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό.
7) Αποδείχτηκε ότι τα τμήματά μας αντιμετωπίζοντας επιθετικά τον εχθρό στην κίνησή του με ελιγμούς στα πλευρά και νώτα μπορούν να του προξενούν σοβαρές ζημιές και να του ανατρέπουν.
β) Αρνητικά. Η όλη προετοιμασία της επιχείρησης παρουσιάζει έλλειψη στο ζήτημα των πληροφοριών και οδηγών.
2) Η Δ/γή της επιχείρησης δεν καθόριζε τρόπο ενέργειας σε περίπτωση αποτυχίας και αντενέργειας του εχθρού.
3) Δεν εκλέχθηκε η κατάλληλη ώρα ενέργειας ώστε να γίνει εκμετάλλευση της νύχτας και, αποφυγή της αεροπορίας.
4) Η εφεδρεία ήταν μικρή. Ακόμα θα έπρεπε να ληφθεί υπ’ όψη το δύσκολο της διείσδυσης και να διατεθεί σοβαρή εφεδρεία κατά Τάγμα.
5) Ορισμένες Δ/σεις τμημάτων δεν κατανόησαν τη σοβαρότητα της επιχείρησης και συνεπώς δεν στάθηκαν αυστηρά στην σχολαστική εφαρμογή της αποστολής που καθοριζότανε στο σχέδιο ενέργειας (Υψηλάντης, Ακρίτας, Αρχηγείο Ηπείρου).
6) Η σύνδεση διεύθυνσης επιχείρησης με τις δι/σεις των τμημάτων και των Δ/σεων των τμημάτων με τα Τάγματα δεν πραγματοποιήθηκε όπως καθοριζότανε στη Δ/γή.
7) Τα Τάγματα δεν ενήργησαν την καθορισμένη ώρα.
8) Οι Δ/σεις των Ταγμάτων 846, 850, 849 δεν στάθηκαν αποφασιστικά στην αντιμετώπιση του εχθρού την ώρα της υποχώρησης δημιουργώντας βάση πυρός και χρησιμοποιώντας τους όλμους.
9) Δεν έγινε ούτε η παραμικρώτερη αντιαεροπορική ενεργητική άμυνα.
10) Η υποχώρηση του Τάγματος Κατσώνη ύστερα από τον τραυματισμό του δείχνει ότι σε κάθε Δ/ση πρέπει να υπάρχει διάδοχος προσανατολισμένος απόλυτα στην κατάσταση και αποστολή του τμήματος.
11) Τα Τάγματα παρά τη ρητή εντολή να ενεργήσουν την ΥΥ. και ιδιαίτερα τη μεταφορά τραυματιών δεν το πραγματοποίησαν και έτσι και τραυματίες αφέθηκαν στο πεδίο της μάχης και πολλοί ελαφρά τραυματίες μεταφερότανε με πολλούς συναγωνιστές πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη διάλυση ορισμένων τμημάτων.
12) Δείχτηκε τόσο από την καθυστέρηση στην ώρα έναρξης όσο και από τη μη κανονική υποχώρηση των τμημάτων ότι τα τμήματά μας δεν είναι στρατικοποιημένα όσο πρέπει ώστε να ανταποκρίνονται σε επιχειρήσεις σοβαράς μορφής.
13) Πολλές Δ/σεις επηρεάσθηκαν από τα αποτελέσματα και την ενέργεια του εχθρού και εκφραζότανε κατά τρόπο απαγοητευτικό (Καραμπέρας) που είχε την επίδρασή του στα τμήματα.
Μετά την επιχείρηση έγινε αχτίφ στελεχών με θέμα την κριτική της επιχείρησης και καθορισμός αποστολών για νέα δράση. Πήραν μέρος οι συν. Πέτρος, Βούρος, Χείμαρρος, Νεμέρτσικας, Υψηλάντης, Καρτσούνης, Φωκάς, Γιαννούλης, Θόδωρος.
Οι συν. Υψηλάντης και Φωκάς του Αρχηγείου Χασίων, στο αχτίφ αυτό έρριξαν πολλά βάρη στον συν. Ακρίτα, τον παρουσίασαν σαν να έσπασε το ηθικό του και τον διακρίνει ηττοπάθεια. Για την μη εκπλήρωση της αποστολής του Τάγματος Κατσώνη ο συν. Υψηλάντης είπε ότι κατέβαλε όλες τις προσπάθειες για να πιάσει το Τάγμα στα χέρια του και να το οδηγήσει στο Κοσμάτι, αλλά στάθηκε αδύνατο γιατί πέρασε από άλλο δρομολόγιο. Για την παρατήρηση που έγινε ότι θα έπρεπε το Τάγμα να κινηθεί νωρίς από τα Ανάβρυτα προς το Κοσμάτι ή τουλάχιστο να ακολουθούσε το δρομολόγιο Ανάβρυτα – Μαυρονόρος – πλιτσάρι, ο συν Υψηλάντης απέκρουσε τον πρώτο με το ότι θα γινότανε αντιληπτή η κίνησή του και το δεύτερο με το ότι θα καθυστερούσε περισσότερο αν ακολουθούσε το δρομολόγιο αυτό γιατί παρουσιάζει πολλές χαραδρώσεις και δεν είχε κατάλληλο οδηγό. Για την παρατήρηση που έγινε ότι θάπρεπε να συγκρατήσει το Τάγμα επεμβαίνοντας έγκαιρα με το φόνο του συν. Κατσώνη απάντησε ότι έκανε ότι μπορούσε. Παραξηγήθηκε μάλιστα χαρακτηρίζοντας την παρατήρηση αυτή σαν απόδοση δειλίας.
Ο συν. Νεμέρτσικας από μέρος του Αρχηγείου Ηπείρου από την αρχή δήλωσε ότι δεν μπορεί να μιλήσει πάνω στην επιχείρηση γιατί τέτοια εντολή έχει από τον αρχηγό, του Παύλο. Ζήτησε μονάχα βαθμολόγηση της επίδρασης που είχε στην όλη έκβαση της επιχείρησης η μη αποστολή του λόχου στους Μαυραναίους και δήλωσε για την μη αποστολή του ότι τ’ Αρχηγείο έκρινε ότι η κατάσταση ήταν σοβαρή στον τομέα Περιβολιού και δεν έπρεπε να αδυνατήσει ο τομέας. Και στο αχτίφ αυτό, διαπιστώθηκε η όλη διάσταση ανάμεσα στις Δ/σεις των δύο Αρχηγείων Περιοχών. Ο συν. Νεμέρτσικας παρ’ όλη τη συμφωνία του συν. Χείμαρρου στα διάφορα ζητήματα που έμπαιναν για λύση ιδιαίτερα για την ενίσχυση από το Αρχηγείο Ηπείρου της αποστολής των τραυματιών στο Γράμμο δεν έδειχνε κατανόηση λέγοντας ότι δεν έχει τη γνώμη του Αρχηγείου. Απ’ αυτό βγαίνει ότι η διατήρηση διπλής δι/σης. Απόσπασμα Ηπείρου και Αρχηγείο Ηπείρου έφερνε εμπόδια στην όλη δουλειά σε σημείο που όπως εγώ κατάλαβα ο μεν συναγ. Χείμαρρος να στέκεται μουδιασμένος σε ορισμένα ζητήματα παρ’ όλο που έβλεπε την ανάγκη να γίνει διαφορετικά ο δε συν. Νεμέρτσικας να στέκει δισαρεστημένος.
Ακόμα στο αχτίφ αυτό ο συν. Νεμέρτσικας έβλεπε την κατάσταση πολύ σοβαρή, εκφράσθηκε ότι σχεδόν είμαστε κυκλωμένοι και ότι πρέπει να σκορπίσουμε σε διάφορες κατευθύνσεις.
Τα συμπεράσματα που διατυπώθηκαν στο αχτίφ αυτό διοχετεύθηκαν σε αχτίφ στελεχών των Αρχηγείων και Ταγμάτων και επακολούθησε συζήτηση. Ακόμα σε πολλά τμήματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου έγιναν συνελεύσεις με θέμα την κριτική της μάχης και έγιναν προτάσεις για ηθικές αμοιβές συναγωνιστών και τμημάτων που διακρίθηκαν. Ο καθορισμός των ευθυνών των Δ/σεων των τμημάτων που δεν στάθηκαν αποφασιστικά στην εκτέλεση της Δι/γης και της διεύθυνσης της επιχείρησης για τις αδυναμίες που παρουσίασε ήταν και είναι της αρμοδιότητος της Δ/σης του Α.Κ. και Δ. Μακεδονίας.
Αλέκος Χατζηκώστας Δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Η Άλλη Άποψη της Ημαθίας» και του alli-apopsi.gr.
Η επίθεση του ΔΣΕ στα Γρεβενά ήταν ουσιαστικά η πρώτη μάχη του ΔΣΕ σε κατοικημένη περιοχή, σε μεγάλο αστικό κέντρο, η οποία μάλιστα είχε και μεγάλες απώλειες.
Ο νόμιμος ακόμη ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ (26/7) αναφέρει πρωτοσέλιδα: « Ο ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΠΙΤΙΘΕΤΑΙ ΣΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ. Προ έλαση προς Δ. Μακεδονίας και την περιοχή του Γράμμου». Και στο σχετικό ρεπορτάζ υπογραμμίζει: « Επείγοντα τηλεγραφήματα του Β’ Σώματος Στρατού προς το Υπουργείο Στρατιωτικών ανήγγειλαν χθες νέα σφοδρότατη επίθεση ισχυρών μονάδων του Δημοκρατικού Στρατού στην πόλη των Γρεβενών… Οι στρατιώτες του Δημοκρατικού Στρατού άρτια εξοπλισμένοι επιτέθησαν τις πρώτες μεταμεσονύκτιες ώρες κατά των εξωτρεικών φυλακίων της πόλης. Αργότερα εκδηλώθηκε η επίθεση των κύριων δυνάμενων του Δημοκρατικού Στρατού η οποία ηνάγκασε τας μικράς δυνάμεις των φυλακίων να συμπτυχτούν προς την πόλιν…»
Σε πρωτοσέλιδη πάλι αναφορά (27/7) με τίτλο: «ΔΥΟ ΤΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΜΠΗΚΑΝ ΣΤΑ ΓΡΕΒΕΝΑ. Ανακοίνωση του ραδιοφωνικού σταθμού. Η νεώτερη εξέλιξη των επιχειρήσεων» τονίζει: «Ο Ραδιοφωνικός Σταθμός του Δημοκρατικού Στρατού μετέδωσε χθες το βράδυ επίσημη ανακοίνωσε του Γενικού Αρχηγείου για την επίθεση κατά των Γρεβενών. Σύμφωνα με την ανακοίνωση δυνάμεις του Δημοκρατικού Στρατού περικύκλωσαν τα ξημερώματα της Πέμπτης προς Παρασκευή την πόλη των Γρεβενών. Αφού απομόνωσαν την πόλη και απέκοψαν κάθε επικοινωνία των κυβερνητικών δυνάμεων με τις δυνάμεις που υπήρχαν τριγύρω, άρχισαν ορμητικώτατη επίθεση κατά των εξωτερικών φυλακίων και των οχυρωμένων κτιρίων. Έπειτα από σύντομο αγώνα τα φυλάκια υπέκυψαν, ενώ τα σπίτια που είχαν οχυρωθεί οι χωροφύλακες έπιασαν φωτιά..»
Το ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ
Παρουσιάζουμε συνέχεια την έκθεση από το ΑΡΧΗΓΕΙΟ ΒΟΪΟΥ – ΓΡΑΜΜΟΥ του ΔΣΕ
Έκθεση
Επιχείρησης για τη μάχη των Γρεβενών 25-7-47.
Τέσσαρα Τάγματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου ύστερα από Δ/γη του Α. Κ. Δ. Μ. στις 20-7-47 πέρασαν στην περιοχή Σαμαρίνας με σκοπό να συναντηθούν με τα τμήματα αποσπάσματος Χασίων, να τα βοηθήσουν στην προσπάθειά τους να διεισδύσουν στη περιοχή Χασίων και από κοινού να ενεργήσουν ανάλογα με την κατάσταση.
Για το σκοπό αυτό ύστερα από την απόφαση της Δ/σης του Α.Κ.Δ.Μ. να περάσει ο συν. Κικίτσας προς Βίτσι με Δ/γή του Α.Κ.Δ.Μ η Δ/ση των τμημάτων αυτών, του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου και του Αποσπάσματος Χασίων ανατέθηκε στους συν. Πέτρο και Γιαννούλη.
Τα Τάγματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου τις πρωϊνές ώρες τις 21-7-47 έφθασαν στο Γρέκο Σαμαρίνας. Η παρουσία τους εκεί έγινε γνωστή στον εχθρό.
1) Γιατί η κίνηση από τα Α. υψώματα της Φούρκας μέχρι Γκρέκο έγινε μέρα και ο εχθρός που κατείχε τον Αϊλιά Φούρκας – Ταμπούρι Φούρκας και Αϊλια Επταχωρίου μας έβλεπε και
2) Γιατί από το μοναστήρι Φούρκας λιποτάχτησε ένας αντάρτης μας.
Το ότι η παρουσία των τμημάτων μας εκεί ήταν γνωστή φαίνεται από το ότι, η αεροπορία πολυβόλησε γύρω από τον καταυλισμό των τμημάτων μας. Ακόμα το βράδυ της 21 λιποτάχτησε ένας άλλος αντάρτης.
Στις 21-7 στο Γκρέκο απ’ αφορμή την καθυστερημένη και πλημμελώς εκτέλεση της αποστολής από τα Τάγματα έγινε αχτίφ Δι/σεων Ταγμάτων και Λόχων όπου πήραν μέρος και οι συν. Πέτρος, Βούρος, Πάνος και Θόδωρος. Σ’ αυτό από τον υποφαινόμενο, ύστερα από προηγουμένη σύσκεψη με τους συν. Πέτρο και Πάνο, Βούρο και Θόδωρο, έγινε κριτική όλων των αδυναμιών που παρουσιάσθηκαν στην πορεία και τονίσθηκε ότι είναι εσφαλμένη η αντίληψη που επεκράτησε σε ωρισμένα στελέχη ότι φύγαμε από το Γράμμο γιατί κινδυνεύαμε και για να αποφύγουμε τον κλοιό. «Μείναμε εκεί μέχρι τώρα στον Γράμμο και αμυνθήκαμε σκληρά γιατί η ταχτική αυτή εξυπηρετούσε γενικώτερη επιθετική ταχτική του Α.Κ. και Δ.Μ. που εφαρμόζει με άλλα του τμήματα. Σήμερα που τα τμήματα αυτά βρίσκονται στην περιοχή που τους καθορίσθηκε και η δική μας ταχτική κομμάτι της γενικώτερης ταχτικής του Α.Κ.Δ.Μ. εξυπηρετεί καλύτερα την όλη κατάσταση αν περάσουμε στον τομέα αυτόν όχι για να κρυφτούμε ή να αποφύγουμε τον εχθρό, αλλά αντίθετα να επιδιώξουμε να βρούμε τον εχθρό και να τον χτυπήσουμε όπου εμείς θέλουμε εφαρμόζοντας επιθετική ταχτική.»
Το Απόγευμα της 21-7 πληροφορηθήκαμε από, τον υπεύθυνο Σαμαρίνας ότι τμήματα του Αποσπάσματος Ηπείρου βρισκότανε στη Γομάρα και τμήματα του αποσπάσματος Χασίων προς Όρλιακα.
Στις 21-7 το βράδυ κινηθήκαμε από Γκρέκο και φθάσαμε τις πρωϊνές ώρες στο σταυρό Γομάρας. Βρήκαμε εκεί το 846 Τάγμα του Αποσπάσματος Ηπείρου. Πληροφορηθήκαμε την όλη κατάσταση και για τις θέσεις των Αποσπασμάτων. Σε συνεργασία με τους συν. Πέτρο, Βούρο και Πάνο, στάλθηκε έκτακτος σύνδεσμος στο Περιβόλι με σημείωμα να ρθούνε οι Δ/σεις των Αποσπασμάτων Ηπείρου και Χασίων στη Γομάρα να συνενοηθούμε για το τι πρέπει να γίνει.
Εν τω μεταξύ σε συνομιλίες που κάναμε με τους συν. Πέτρο και Πάνο, βρήκαμε σαν σωστό το ότι μια που όλες οι δυνάμεις βρίσκονται στον τομέα αυτόν είναι ευκαιρία να χτυπήσουμε ένα κέντρο του εχθρού και σαν τέτοιο διαλέξαμε τα Γρεβενά.
Την 22 περίπου ώρα τις 22-7 ήρθαν οι συν. Ι) Παύλος 2) Χείμαρρος 3) Νεμέρτσικας 4) Υψηλάντης 5) Καρτσούνης 6) Ακρίτας του Αποσπάσματος Χασίων και Φωτεινός του ΙΙ Γραφείου Α.Κ. και Δ.Μ.
Έγινε αχτίφ στο οποίο εκτός των παραπάνω συν. πήραν μέρος και οι συν. Πέτρος, Πάνος, Βούρος και ο υποφαινόμενος. Έκανε εισήγηση ο συν Πέτρος και ανέπτυξε πως παρουσιάζεται η κατάσταση και ποιός ο σκοπός της άφηξης των τμημάτων του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου στον τομέα αυτόν. Έβαλε το ζήτημα του χτυπήματος ενός κέντρου με συνεργασία όλων των δυνάμεων και πρότεινε σαν τέτοιο κέντρο τα Γρεβενά. Μίλησαν όλοι. Οι συν. Υψηλάντης, Καρτσούνης, Ακρίτας, Χείμαρρος συμφώνησαν απόλυτα. Ο συν. Νεμέρτσικας διεφώνησε στην εισήγηση ότι ο εχθρός ύστερα από τις επιτυχίες στην Ήπειρο και τον Γράμμο βρίσκεται σε μεγάλη σύγχυση και κρίση και είπεν ότι δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τον εχθρό αντίθετα θα πρέπει να ιδούμε ότι όλες του οι κινήσεις προς Νότον έχουν σαν σκοπό να μας δημιουργήσουν ευρύτερο κλοιό που πρέπει εμείς να τον λάβουμε υπ’ όψη. Πάνω σε χτύπημα που πρέπει να γίνει σε κέντρο συμφώνησε αλλά πρότεινε σαν τέτοιο κέντρο το Μέτσοβο. Σαν σημείο στρατηγικώτερο και με μεγαλύτερη πολιτική σημασία. Ο συν. Παύλος συμφώνησε με τον συν. Νεμέρτσικα για το χτύπημα του Μετσόβου. Τελικά όμως επειδή θα καθυστερούσαμε, η διάταξη των τμημάτων προσφερότανε για τα Γρεβενά και οι πληροφορίες που είχαμε ήταν αρκετά ευνοϊκές όλοι συμφώνησαν να χτυπηθούν τα Γρεβενά.
Στο αχτίφ αυτό διέκρινα μία ψυχράδα ανάμεσα στον συν. Πέτρο και συν. Παύλο και Νεμέρτσικα. Η ψυχράδα αυτή ανάμεσα στις δι/σεις των δύο Αρχηγείων περιοχών υπήρξε και πιο μπροστά από όσα συμπέρανα από ωρισμένα γράμματα που ανταλλάγησαν ανάμεσα στους συν. Κικίτσα και Παύλο. Από όσα κατάλαβα ο συν. Παύλος δεν έβλεπε με καλό μάτι ανάμιξη του συν. Κικίτσα σε ζητήματα ταχτικής και άλλα του Αρχηγείου Ηπείρου. Η διάσταση αυτή εξακολούθησε και ανάμεσα στους συν. Πέτρο και Παύλο και Νεμέρτσικα, όπως θα φανή και παρακάτω και όπως διαπιστώθηκε από ορισμένα γράμματα που αντήλαξαν ο συν. Πέτρος και Παύλος. Αφού συμφωνήσαμε συγκροτήθηκε επιτροπή από τους συν. Γιαννούλη, Χείμαρρο, Υψηλάντη, Πάνο, και Φωτεινό, που θα καταπιανότανε με την κατάστρωση του σχεδίου επιχειρήσεων. Καθορίσθηκε εκεί να χτυπήσουν στην πόλη τα Τάγματα, Σπύρου του Αρχηγείου Ηπείρου, Καραμπέρα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου και Κατσώνη των Χασίων. Ακόμα το Τάγμα του Μπαρμπαλιά να περάσει στο Μπουγάζι Σιάτιστας για να παρεμποδίσει τις κινήσεις του εχθρού από Κοζάνη. Το Τάγμα του Παλαιολόγου ενισχυμένο με το ιππικό να εξασφαλίσει την επιχείρηση από κατεύθυνση Αγιόφυλλου – Καλαμπάκας – Δεσκάτη. Το Τάγμα Πετρίτη Ηπείρου να εξασφαλίσει την επιχείρηση από Κρανιά. Το Τάγμα Φωκά του Αρχηγείου Ηπείρου να κατέχει τα υψώματα Περιβολιού σαν εφεδρεία του Αρχηγείου Ηπείρου, να εξασφαλίσει την επιχείρηση από τις κατευθύνσεις Επαταχωρίου – Πενταλόφου. Τα 844,845 Τάγματα Αρχηγείου Βοϊου Γράμμου να εξασφαλίσουν την επιχείρηση από Τσοτύλι – Νεάπολη – Άγιο Γεώργιο – Μαυραναίους και Κοζάνη, με την προοπτική, ότι το Τάγμα Μπαρμπαλιά δεν θα προλάβαινε να φθάσει στο Μπουγάζι. Το 849 Τάγμα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου εφεδρεία.
Ο συν. Ακρίτας ανέλαβε να ταχτοποιήσει το Τάγμα Παλαιολόγου και το ιππικό και να ειδοποίησει το Τάγμα Κατσώνη να κινηθεί και καταλάβει την νύχτα τις 23 προς 24 το Κοσμάτι σαν βάση εξόρμησης. Από όσα ειπώθηκαν στο αχτίφ που έγινε μετά την επιχείρηση ο συν. Ακρίτας δεν έδωσε όση σημασία έπρεπε στην αποστολή που ανέλαβε και αντί να κινηθεί το συντομώτερο όταν έφυγε από τη Γομάρα κάπου κοιμήθηκε και καθυστέρησε να ειδοποιήσει τον Κατσώνη. Ακόμα δεν έστειλε το ιππικό με το Τάγμα Παλαιολόγου όπως είχε εντολή. Ο συναγ. Καρτσούνης ανέλαβε να ταχτοποιήσει το Τάγμα Μπαρμπαλιά.
Ο συν. Παύλος και Νεμέρτσικας ανέλαβαν να ταχτοποιήσουν τα Τάγματα Φωκά Πετρίτη και Άλκη. Ο συν. Χείμαρρος το Τάγμα Σπύρου και ο υποφαινόμενος τα Τάγματα Αρχ. Βοϊου – Γράμμου. Στο Αχτίφ αυτό αποφασίσθηκε σαν ώρα έναρξης η 3 πρωϊνή της 25-7.
Τα Τάγματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου την νύχτα τις 22 προς 23 κινήθηκαν και κατέλαβαν θέσεις στα υψώματα Άγιο Αθανάσιο Μεσολουριού, Κυπαρύσι Μέγαρα, Καλή Ράχη. Η επιτροπή που ορίσθηκε από το αχτίφ για την κατάστροση του σχεδίου επιχείρησης κινήθηκε από τη Γομάρα και έφθασε σχεδόν ξημερώματα στο Μεσολούρι. Το χωριό ήταν σχεδόν άδειο εχτός από 8 άτομα που είχαν έλθει από τα Γρεβενά για να πάρουν διάφορα είδη. Απομονώθηκαν και κρατήθηκαν. Εκεί ήρθε και ο σοφέρ Ανδρέας από το Δοτσικό άνθρωπος όπως αποδεικνύεται εκ των υστέρων, πολύ ύποπτος για να μη πω πράχτορας του εχθρού. Όπως διαπιστώθηκε ο σοφέρ αυτός είχε ειδοποιηθεί από τον συν. Βούρο. Η επιτροπή συνεδρίασε σ’ ένα σπίτι πέρνοντας όλα τα μέτρα. Επειδή οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε ήταν ότι ο εχθρός κατείχε με διλοχία το Κηπουριό – Αιμιλιανό αποφασίσθηκε ο λόχος του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου που θα παρενοχλούσε τη φρουρά Μαυραναίων να σταλεί στα υψώματα Δεσπότη και ένας λόχος του Τάγματος Φωκά του Αρχηγείου Ηπείρου να αναλάβει την παρενόχληση της φρουράς Μαυραναίων. Ο συν. Πέτρος με υπηρεσιακό σημείωμα ενημέρωσε αμέσως το Απόσπασμα Ηπείρου για την ανάγκη της αποστολής λόχου του Τάγματος Φωκά στους Μαυραναίους. Υπήρχε όλος ο καιρός ο λόχος να φθάσει έγκαιρα στους Μαυραναίους. Το Αρχηγείο Ηπείρου όμως δεν τον έστειλε. Συνέχισε η μελέτη της επεξεργασίας του σχεδίου της επιχείρησης. Έπαιρναν μέρος εχτός της επιτροπής και ο συν. Πέτρος και Βούρος. Η όλη συζήτηση κατέληξε στο σχέδιο επιχείρησης που διατυπώνεται στην υπ’ αριθ. Α.Π. 420/23-7-47 Δ/γη του ΚΔΜ και που αντίγραφό της υποβάλλω.
Μόλις τελείωσε η δουλειά ο συν. Υψηλάντης έφυγε για τη Ζιάκα να πιάσει το Τάγμα Κατσώνη και να το οδηγήσει στο Κοσμάτι. Όπως διατυπώθηκε από τον ίδιο στο αχτίφ που έγινε μετά την επιχείρηση το Τάγμα ακολούθησε άλλο δρομολόγιο και προσανατολίσθηκε τελικά στα Ανάβρυτα. Έτσι εκεί παρέμεινε όλη την ημέρα της 24-7 και κινήθηκε τις βραδυνές ώρες προς Κοσμάτι και καθυστέρησε.
Γνώμη μου ότι το Τάγμα μπορούσε να κινηθεί με μέτρα από τα Ανάβρυτα προς Κοσμάτι πολύ νωρίς ώστε σουροπώνοντας να βρεθεί στη βάση εξόρμησης (Κοσμάτι) και να κερδίσει έτσι πολύ χρόνο.
Τις απογευματινές ώρες της 23-7 εχθρική αεροπορεία μυδραλιοβόλησε και βομβάρδισε τις θέσεις μας στα υψώματα Καλής Ράχης. Ασφαλώς η αεροπορική επιδρομή έγινε ύστερα από προδοσία των θέσεων των τμημάτων από χωρικούς που υπήρχαν στη Καλή Ράχη και έφυγαν προς Γρεβενά μόλις αντελήφθησαν τα τμήματά μας.
Στις 24-7 έγινε αχτίφ των Δ/σεων των Ταγμάτων του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου και του 846 Ηπείρου όπου παρεβρέθηκαν και οι συν. Χείμαρρος, και Πάνος. Καθορίσθησαν συμπληρωματικά όλες οι λεπτομέρειες και δόθηκαν οι τελευταίες πληροφορίες.
Εχθρός. Οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε για τον εχθρό ήταν ότι κατείχε την πόλη με το 529 Τάγμα στρατού, μια διλοχία στρατού του 506 Τάγματος χωρ/κής δύναμη 150-200 και περί τους 400 ΜΑΥ. Ο εχθρός διέθετε τον συνήθη οπλισμό των μονάδων του, βαρειά πολ/λα και δύο πυρ/λα. Ήταν οχυρωμένος με χαρακώματα, πολ/λεία με σκέπαστρα σ’ όλα τα γύρω της πόλης υψώματα και σε πολλά είχε και συρματοπλέγματα και ναρκοπαγίδες. Ακόμα ο εχθρός είχε οχυρωμένα πολλά σπίτια, δρόμους και την πλατεία της πόλης.
Ο εχθρός με τις πληροφορίες που συγκέντρωσε για τις κινήσεις τμημάτων μας προς τον ορεινό όγκο Όρλιακα – Βαλιακάρδα Σαμαρίνας είχε αρχίσει προσανατολισμό των δυνάμεων του προς Γρεβενά. Έτσι κατείχε με δύναμη Τάγματος τα υψώματα Μελισσιού, με διλοχία το Κηπουριό, Αιμιλιανό, με Τάγμα τα Β. Δ. υψώματα Κρανιάς με τάγμα τα υψώματα Δασυλλίου, Τάγμα προς Αϊλιά Πενταλόφου, λόχο στην Κορυφή. Ακόμα ο εχθρός κατείχε με λόχο τους Μαυραναίους. Με 30 χωρ/κες και ΜΑΥ, τον Άγιο Γεώργιο, και με 20 χωρ/κες και ΜΑΥ το Βατόλακκο.
Σχέδιο ενεργείας και αποστολές τμημάτων
Φαίνεται στην επισυναπτόμενη Δ/γη επιχείρησης του ΑΚΔΜ.
Εκτέλεση. Τα Τάγματα που ανέλαβαν την εξασφάλιση της κυρίας ενεργείας στην πόλη απ’ όλες τις κατευθύνσεις κίνησης του εχθρού εξετέλεσαν την αποστολή τους πολύ καλά πλην του Τάγματος Μπαρμπαλιά που δεν πρόλαβε να καταλάβει τις θέσεις που καθορίζονταν και του λόχου του Αρχηγείου Ηπείρου που δεν στάλθηκε για παρενόχληση της φρουράς Μαυραναίων. Το 850 Τάγμα (Μπαρμπακίτσου) και 846 (Σπύρου) που ενήργησαν από τη Βόρρεια, Δυτική και Ν. Δυτική πλευρά της πόλης εξεδήλωσαν την επίθεσή τους 1,30′ αργώτερα της καθοριζόμενης από τη Δ/γή ώρας, έναρξης της επιχείρησης.
Το 850 Τάγμα με ορμητικότητα ανέτρεψε τις αντιστάσεις, τις πρώτες, του εχθρού, του έβγαλε από τα χαρακώματα και πολ/λεία, ανετίναξε και παρέκαμψε σε πολλά σημεία συρματοπλέγματα και αποφασιστικά εισέδυσε στην πόλη. Ισχυρά εχθρική αντίσταση όπως το Οικοτροφείο σπίτι Καραμάνογλου εξουδετερώθηκαν και άλλα τμήματα πλησίασαν την δι/ση χωρ/κής και, ανέτρεψαν την εκεί αντίσταση.
Το 846 Τάγμα με ορμητικότητα ανέτρεψε τον εχθρό από το ύψωμα Βαρόσι καταστρέφοντας τα συρματοπλέγματα και οχυρώσεις του εχθρού. Ο εχθρός πανικόβλητος υπεχώρησε προς το κέντρο του εχθρού.
Το Τάγμα Κατσώνη δεν βρέθηκε στη βάση εξόρμησης που καθοριζότανε (Κοσμάτι) αλλά παρέμεινε στα Ανάβρυτα. Δεν ακολούθησε το δρομολόγιο που καθοριζότανε αλλά άλλο. Καθυστέρησε έτσι στην κίνησή του και δεν μπόρεσε να εκπληρώσει την βασική του αποστολή, να διεισδύσει στην πόλη αλλά αγκυστρώθηκε στα Νότια υψώματα των Γρεβενών από τις πρώτες αντιστάσεις. Ο φόνος του ιδίου συν. Κατσώνη είχε σαν αποτέλεσμα το Τάγμα να χάσει τη συνοχή του και να μη μπορέσει να συνεχίσει την αποστολή του, αντίθετα άρχισε η διαρροή και η υποχώρηση. Ένας λόχος του εφεδρικού Τάγματος διετέθηκε την τελευταία στιγμή για ενέργεια στην πόλη γιατί, με την πληροφορία που πήραμε ότι καινούργια εχθρική δύναμη που ήλθε από Κοζάνη εγκαταστάθηκε στο ύψωμα Βαρόσι. Το 846 Τάγμα περιορίσθηκε σε εξουδετέρωση της φρουράς Βαρόσι και διείσδυσε από Κισλά. Το μεταξύ 846 και 850 ταγμάτων διάστημα κάλυψε ο λόχος αυτός. Ενείργησε αποφασιστικά και διείσδυσε στο κέντρο της πόλης εξουδετερώνοντας ορισμένες εχθρικές αντιστάσεις. Η μη παρενόχληση του εχθρού αποφασιστικά από Νότο και δίπλα από Ανατολάς με την καθυστερημένη ενέργεια του Τάγματος Κατσώνη έδωσε στον εχθρό τον καιρό να συνέλθει να συγκεντρώνει τις δυνάμεις του και να ενεργήσει αντεπίθεση από Β.Α. και Ν.Δ. πλευρά, να πλευροκοπήσει τα τμήματα των 846 και 850 Ταγμάτων που ενεργούσαν στο εσωτερικό της πόλης, να δημιουργηθεί έτσι σύγχυση που είχε σαν αποτέλεσμα να κινδυνεύουν τα τμήματα και να αρχίσει η υποχώρησή τους. Η εμφάνιση της αεροπορίας και το χτύπημα από τα νώτα του 846 Τάγματος με κίνηση της φρουράς Μαυραναίων με την μη αποστολή εκεί λόχου από το Αρχηγείο Ηπείρου συνέτειναν στο να πάρει η υποχώρηση μέχρις ενός σημείου χαρακτήρα άταχτης φυγής. Τα Τάγματα δεν κράτησαν εφεδρεία και δεν δημιούργησαν καθόλου βάση πυρός για την υποστήριξη της επίθεσης και ενδεχόμενης υποχώρησης. Δεν έκαμαν καθόλου χρήση των ομαδικών όλμων. Η εφεδρεία της διεύθυνσης της επιχείρησης λόγω της σύγχρονης υποχώρησης των τμημάτων σ’ όλο τον τομέα και, του καθυστερημένου της ενημέρωσής της δεν ήτο δυνατόν να επέμβει αποτελεσματικά από την πρώτη στιγμή. Από την ίδια παρατήρηση που είχε η διεύνθυση της επιχείρησης κατατοπίσθηκε έγκαιρα για την κατάσταση στον τομέα του 850 τάγματος, όπου αμέσως προσανατόλησε μέρος της εφεδρείας και βοήθησε αποτελεσματικά στην υποχώρηση των τμημάτων, στη μεταφορά τραυματιών και νεκρών.
Αποτελέσματα. Ο εχθρός συνολικά είχε 228 νεκρούς, 93 τραυματίες και 6 αιχμαλώτους. Κάηκαν 3 αυτοκίνητα, 1 θωρακισμένο και 2 οχυρωμένα σπίτια στα Γρεβενά.
Λάφυρα. 1 ομαδικός όλμος, 7 οπλ/λα 40 τυφέκια, πολλά πυρ/κά, 2 ασύρματοι 50 βλήματα όλμου, 2 ολμίσκοι με 30 βλήματα, 42 μεταγωγικά, πολλά ατομικά είδη στρατιωτών.
Δικές μας απώλειες μόνον του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου, νεκροί 23, τραυματίες 54, αγνοούμενοι 20.
Συμπεράσματα.
α) Θετικά.
1) Μαχητές και στελέχη μέχρι Τάγμα στο σύνολο τους έδειξαν κατανόηση της αποστολής και με ηρωϊσμό, αυτοθυσία και αποφασιστικότητα πάλαιψαν για την πραγματοποίηση της αποστολής.
2) Δείχτηκε ότι τα τμήματά μας μπορούν να χτυπήσουν αποτελεσματικά κέντρα του εχθρού αρκεί μόνο να εφαρμόζεται σχολαστικά μελετημένο και καλά προετοιμασμένο σχέδιο ενέργειας.
3) Με την δημιουργία πραγματικού πολεμικού μετώπου επί 12 ώρες από Μελίσι – Κρανιά μέχρι Μπουγάζι και την παρουσία σοβαρών δυνάμεων στα Γρεβενά δημιουργήθηκε κατάσταση που έσβυσε και από τον τελευταίο δίσπιστο την πλάνη ότι το ανταρτικό στην Περιοχή αυτή διαλύθηκε.
4) Όλη ενέργεια έφερε σε μεγαλύτερο αδιέξοδο την κρίση του μοναρχοφασισμού.
5) Τα τμήματα και στελέχη απόχτησαν πείρα πολύτιμη τόσο για τον αγώνα σε κατωκημένο τόπο, όσο και στην συντονισμένη δράση πολλών τμημάτων.
6) Προξενήθηκαν στον εχθρό σοβαρές απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό.
7) Αποδείχτηκε ότι τα τμήματά μας αντιμετωπίζοντας επιθετικά τον εχθρό στην κίνησή του με ελιγμούς στα πλευρά και νώτα μπορούν να του προξενούν σοβαρές ζημιές και να του ανατρέπουν.
β) Αρνητικά. Η όλη προετοιμασία της επιχείρησης παρουσιάζει έλλειψη στο ζήτημα των πληροφοριών και οδηγών.
2) Η Δ/γή της επιχείρησης δεν καθόριζε τρόπο ενέργειας σε περίπτωση αποτυχίας και αντενέργειας του εχθρού.
3) Δεν εκλέχθηκε η κατάλληλη ώρα ενέργειας ώστε να γίνει εκμετάλλευση της νύχτας και, αποφυγή της αεροπορίας.
4) Η εφεδρεία ήταν μικρή. Ακόμα θα έπρεπε να ληφθεί υπ’ όψη το δύσκολο της διείσδυσης και να διατεθεί σοβαρή εφεδρεία κατά Τάγμα.
5) Ορισμένες Δ/σεις τμημάτων δεν κατανόησαν τη σοβαρότητα της επιχείρησης και συνεπώς δεν στάθηκαν αυστηρά στην σχολαστική εφαρμογή της αποστολής που καθοριζότανε στο σχέδιο ενέργειας (Υψηλάντης, Ακρίτας, Αρχηγείο Ηπείρου).
6) Η σύνδεση διεύθυνσης επιχείρησης με τις δι/σεις των τμημάτων και των Δ/σεων των τμημάτων με τα Τάγματα δεν πραγματοποιήθηκε όπως καθοριζότανε στη Δ/γή.
7) Τα Τάγματα δεν ενήργησαν την καθορισμένη ώρα.
8) Οι Δ/σεις των Ταγμάτων 846, 850, 849 δεν στάθηκαν αποφασιστικά στην αντιμετώπιση του εχθρού την ώρα της υποχώρησης δημιουργώντας βάση πυρός και χρησιμοποιώντας τους όλμους.
9) Δεν έγινε ούτε η παραμικρώτερη αντιαεροπορική ενεργητική άμυνα.
10) Η υποχώρηση του Τάγματος Κατσώνη ύστερα από τον τραυματισμό του δείχνει ότι σε κάθε Δ/ση πρέπει να υπάρχει διάδοχος προσανατολισμένος απόλυτα στην κατάσταση και αποστολή του τμήματος.
11) Τα Τάγματα παρά τη ρητή εντολή να ενεργήσουν την ΥΥ. και ιδιαίτερα τη μεταφορά τραυματιών δεν το πραγματοποίησαν και έτσι και τραυματίες αφέθηκαν στο πεδίο της μάχης και πολλοί ελαφρά τραυματίες μεταφερότανε με πολλούς συναγωνιστές πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη διάλυση ορισμένων τμημάτων.
12) Δείχτηκε τόσο από την καθυστέρηση στην ώρα έναρξης όσο και από τη μη κανονική υποχώρηση των τμημάτων ότι τα τμήματά μας δεν είναι στρατικοποιημένα όσο πρέπει ώστε να ανταποκρίνονται σε επιχειρήσεις σοβαράς μορφής.
13) Πολλές Δ/σεις επηρεάσθηκαν από τα αποτελέσματα και την ενέργεια του εχθρού και εκφραζότανε κατά τρόπο απαγοητευτικό (Καραμπέρας) που είχε την επίδρασή του στα τμήματα.
Μετά την επιχείρηση έγινε αχτίφ στελεχών με θέμα την κριτική της επιχείρησης και καθορισμός αποστολών για νέα δράση. Πήραν μέρος οι συν. Πέτρος, Βούρος, Χείμαρρος, Νεμέρτσικας, Υψηλάντης, Καρτσούνης, Φωκάς, Γιαννούλης, Θόδωρος.
Οι συν. Υψηλάντης και Φωκάς του Αρχηγείου Χασίων, στο αχτίφ αυτό έρριξαν πολλά βάρη στον συν. Ακρίτα, τον παρουσίασαν σαν να έσπασε το ηθικό του και τον διακρίνει ηττοπάθεια. Για την μη εκπλήρωση της αποστολής του Τάγματος Κατσώνη ο συν. Υψηλάντης είπε ότι κατέβαλε όλες τις προσπάθειες για να πιάσει το Τάγμα στα χέρια του και να το οδηγήσει στο Κοσμάτι, αλλά στάθηκε αδύνατο γιατί πέρασε από άλλο δρομολόγιο. Για την παρατήρηση που έγινε ότι θα έπρεπε το Τάγμα να κινηθεί νωρίς από τα Ανάβρυτα προς το Κοσμάτι ή τουλάχιστο να ακολουθούσε το δρομολόγιο Ανάβρυτα – Μαυρονόρος – πλιτσάρι, ο συν Υψηλάντης απέκρουσε τον πρώτο με το ότι θα γινότανε αντιληπτή η κίνησή του και το δεύτερο με το ότι θα καθυστερούσε περισσότερο αν ακολουθούσε το δρομολόγιο αυτό γιατί παρουσιάζει πολλές χαραδρώσεις και δεν είχε κατάλληλο οδηγό. Για την παρατήρηση που έγινε ότι θάπρεπε να συγκρατήσει το Τάγμα επεμβαίνοντας έγκαιρα με το φόνο του συν. Κατσώνη απάντησε ότι έκανε ότι μπορούσε. Παραξηγήθηκε μάλιστα χαρακτηρίζοντας την παρατήρηση αυτή σαν απόδοση δειλίας.
Ο συν. Νεμέρτσικας από μέρος του Αρχηγείου Ηπείρου από την αρχή δήλωσε ότι δεν μπορεί να μιλήσει πάνω στην επιχείρηση γιατί τέτοια εντολή έχει από τον αρχηγό, του Παύλο. Ζήτησε μονάχα βαθμολόγηση της επίδρασης που είχε στην όλη έκβαση της επιχείρησης η μη αποστολή του λόχου στους Μαυραναίους και δήλωσε για την μη αποστολή του ότι τ’ Αρχηγείο έκρινε ότι η κατάσταση ήταν σοβαρή στον τομέα Περιβολιού και δεν έπρεπε να αδυνατήσει ο τομέας. Και στο αχτίφ αυτό, διαπιστώθηκε η όλη διάσταση ανάμεσα στις Δ/σεις των δύο Αρχηγείων Περιοχών. Ο συν. Νεμέρτσικας παρ’ όλη τη συμφωνία του συν. Χείμαρρου στα διάφορα ζητήματα που έμπαιναν για λύση ιδιαίτερα για την ενίσχυση από το Αρχηγείο Ηπείρου της αποστολής των τραυματιών στο Γράμμο δεν έδειχνε κατανόηση λέγοντας ότι δεν έχει τη γνώμη του Αρχηγείου. Απ’ αυτό βγαίνει ότι η διατήρηση διπλής δι/σης. Απόσπασμα Ηπείρου και Αρχηγείο Ηπείρου έφερνε εμπόδια στην όλη δουλειά σε σημείο που όπως εγώ κατάλαβα ο μεν συναγ. Χείμαρρος να στέκεται μουδιασμένος σε ορισμένα ζητήματα παρ’ όλο που έβλεπε την ανάγκη να γίνει διαφορετικά ο δε συν. Νεμέρτσικας να στέκει δισαρεστημένος.
Ακόμα στο αχτίφ αυτό ο συν. Νεμέρτσικας έβλεπε την κατάσταση πολύ σοβαρή, εκφράσθηκε ότι σχεδόν είμαστε κυκλωμένοι και ότι πρέπει να σκορπίσουμε σε διάφορες κατευθύνσεις.
Τα συμπεράσματα που διατυπώθηκαν στο αχτίφ αυτό διοχετεύθηκαν σε αχτίφ στελεχών των Αρχηγείων και Ταγμάτων και επακολούθησε συζήτηση. Ακόμα σε πολλά τμήματα του Αρχηγείου Βοϊου – Γράμμου έγιναν συνελεύσεις με θέμα την κριτική της μάχης και έγιναν προτάσεις για ηθικές αμοιβές συναγωνιστών και τμημάτων που διακρίθηκαν. Ο καθορισμός των ευθυνών των Δ/σεων των τμημάτων που δεν στάθηκαν αποφασιστικά στην εκτέλεση της Δι/γης και της διεύθυνσης της επιχείρησης για τις αδυναμίες που παρουσίασε ήταν και είναι της αρμοδιότητος της Δ/σης του Α.Κ. και Δ. Μακεδονίας.
Αλέκος Χατζηκώστας Δημοσιογράφος και εκδότης της εφημερίδας «Η Άλλη Άποψη της Ημαθίας» και του alli-apopsi.gr.
